Zakończenie

Ku nowemu tysiącleciu chrześcijaństwa

140. Zgromadzeni wokół Maryi, jak gdyby w dniu nowej Pięćdziesiątnicy, członkowie Specjalnego Zgromadzenia dokonali głębokiej analizy misji ewangelizacyjnej Kościoła w Afryce u progu trzeciego tysiąclecia. Kończąc niniejszą posynodalną Adhortację apostolską, w której przedstawiam dorobek tego Zgromadzenia Kościołowi w Afryce, na Madagaskarze i sąsiednich wyspach oraz całemu Kościołowi katolickiemu, dziękuję Bogu Ojcu, Synowi i Duchowi Świętemu za to, że dane nam było przeżyć ten prawdziwy „czas łaski”, jakim stał się Synod. Jestem głęboko wdzięczny Ludowi Bożemu w Afryce za wszystko, co uczynił dla Specjalnego Zgromadzenia. Synod ten został przygotowany z gorliwością i entuzjazmem, czego świadectwem są odpowiedzi na kwestionariusz załączony do dokumentu wstępnego (Lineamenta) oraz refleksje zgromadzone w dokumencie roboczym (Instrumentum laboris). Wspólnoty chrześcijańskie Afryki modliły się gorąco o pomyślny przebieg prac Specjalnego Zgromadzenia i wyjednały mu obfite błogosławieństwo Boże.

141. Synod został zwołany po to, aby Kościół w Afryce mógł jak najskuteczniej wypełniać swoją misję ewangelizacyjną w obliczu trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa. Dlatego w niniejszej Adhortacji wzywam Lud Boży w. Afryce: Biskupów, kapłanów, osoby konsekrowane i świeckich - aby śmiało zmierzali ku Wielkiemu Jubileuszowi, który będziemy obchodzili za kilka lat. Dla wszystkich ludów Afryki najlepszym przygotowaniem do nowego tysiąclecia będzie konsekwentna i wierna realizacja postanowień i zaleceń, które mocą apostolskiej władzy Następcy św. Piotra przedstawiam w tej Adhortacji. Te decyzje i zalecenia wpisują się w nurt autentycznego nauczania i wskazań Kościoła, a zwłaszcza Soboru Watykańskiego II, który był najważniejszym źródłem natchnienia dla Specjalnego Zgromadzenia poświęconego Afryce.

142. Wezwanie, które kieruję do Ludu Bożego w Afryce, aby przygotował się do Wielkiego Jubileuszu Roku 2000, ma być także gorącą zachętą do chrześcijańskiej radości. „Wielka radość zwiastowana przez anioła w noc Bożego Narodzenia ma naprawdę stać się radością całego ludu (por. Łk 2, 10). (...) Archanioł Gabriel zapowiedział ją najpierw Pannie Maryi, a Jej Magnificat był już hymnem triumfu wszystkich pokornych. Tajemnice radosne stawiają nas zatem - ilekroć odmawiamy Różaniec - wobec tego niepojętego wydarzenia, które stanowi centrum i szczyt dziejów: wobec przyjścia na ziemię Emanuela, Boga z nami”269.

Dwutysięczną rocznicę tego właśnie radosnego wydarzenia zamierzamy obchodzić podczas bliskiego już Wielkiego Jubileuszu. Afryka, która „jest poniekąd drugą ojczyzną Jezusa z Nazaretu, [bo] tam jako małe dziecko szukał On schronienia przed okrucieństwem Heroda”270, jest zatem wezwana do radości. Zarazem „wszystko powinno zmierzać ku pierwszoplanowemu celowi Jubileuszu, jakim jest ożywienie wiary i świadectwa chrześcijan”271.

143. Pod wpływem licznych trudności, kryzysów i konfliktów, które sprowadzają na kontynent tak wiele nędzy i cierpienia, Afrykanie są niekiedy skłonni sądzić, że Pan ich opuścił i że o nich zapomniał! (por. Iz 49, 13). „A Bóg odpowiada słowami wielkiego Proroka: «Czyż może niewiasta zapomnieć o swym niemowlęciu, ta, która kocha syna swego łona? A nawet gdyby ona zapomniała, Ja nie zapomnę o Tobie. Oto wyryłem cię na obu dłoniach» (Iz 49, 15-16). Tak. Na obu dłoniach Chrystusa przebitych gwoździami ukrzyżowania! Imię każdego z was (Afrykanów) jest na tych dłoniach wyryte. Dlatego pełni ufności wołamy: «Pan moją mocą i tarczą! Moje serce Jemu zaufało: Doznałem pomocy, więc moje serce się cieszy» (Ps 28 [27], 7)”272.

Modlitwa do Maryi, Matki Kościoła

144. Wdzięczny za łaskę tego Synodu, zwracam się ku Maryi, Gwieździe ewangelizacji, aby u progu zbliżającego się trzeciego tysiąclecia zawierzyć Jej Afrykę i jej misję ewangelizacyjną. Kieruję do Niej myśli i uczucia wyrażone w modlitwie, którą ułożyli moi Bracia Biskupi na zakończenie obrad Synodu w Rzymie:

O Maryjo, Matko Boga i Matko Kościoła,
dzięki Tobie w dniu Zwiastowania,
u zarania nowych czasów,
cała ludzkość i wszystkie jej kultury
z radością odkryły, że są zdolne
przyjąć Ewangelię.
Dzisiaj, w przededniu nowej Pięćdziesiątnicy
Kościoła w Afryce, na Madagaskarze
i sąsiednich wyspach,
Lud Boży wraz ze swymi Pasterzami
zwraca się ku Tobie i razem z Tobą zanosi
błaganie:
niech wylanie Ducha Świętego sprawi,
by afrykańskie kultury
odznaczały się jednością i różnorodnością;
niech przemieni mieszkańców tego wielkiego
kontynentu
w wielkoduszne dzieci Kościoła,
który jest Rodziną Ojca,
wspólnotą braci Jego Syna
i obrazem Trójcy,
zalążkiem i początkiem na ziemi
tego wiecznego Królestwa,
które osiągnie swą pełnię
w Mieście zbudowanym przez Boga:
Mieście sprawiedliwości, pokoju i miłości. W Jaunde, w Kamerunie,
14 września 1995,
w święto Podwyższenia Krzyża Świętego,
w siedemnastym roku mego Pontyfikatu.
Jan Paweł II, papież

1. Por. Propositio 1.

2. Deklaracja Biskupów Afryki i Madagaskaru obecnych na III Zwyczajnym Zgromadzeniu Ogólnym Synodu Biskupów (20 października 1974): La Documentation catholique 71 (1974), 995-996.

3. Przemówienie do grupy biskupów z Zairu z okazji wizyty ad limina Apostolorum (21 kwietnia 1983), 9: AAS 75 (1981), 634-635.

4. Angelus (6 stycznia 1989), 2: Insegnamenti XII, 1 (1989), 40.

5. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen Gentium, 6.

6. Homilia podczas kanonizacji błogosławionych Karola Lwangi, Macieja Mulumba Kalemba i 20 towarzyszy, męczenników ugandyjskich (18 października 1964): AAS 56, 907-908.

7. Por. JAN PAWEŁ II, Homilia podczas Mszy św. zamykającej Specjalne Zgromadzenie Synodu Biskupów poświęcone Afryce (8 maja 1994), 7: „L´Osservatore Romano”, 9-10 maja 1964, s. 4.

8. SYNOD BISKUPÓW, Specjalne Zgromadzenie poświęcone Afryce, Relatio ante disceptationem (11 kwietnia 1994), 1: „L´Osservatore Romano”, 13 kwietnia 1994, s. 4.

9. Przemówienie na trzecim zebraniu Rady Sekretariatu Generalnego Synodu Biskupów ds. Specjalnego Zgromadzenia poświęconego Afryce (Luanda, 9 czerwca 1992), 5: AAS 85 (1993), 523.

10. Por. Relatio post disceptationem (22 kwietnia 1994), 2: „L´Osservatore Romano”, 24 kwietnia 1994, s. 8.

11. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen Gentium, 8.

12. Katechizm Kościoła Katolickiego, nn. 811-812.

13. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen Gentium, 13.

14. Nn. 1-2: „L´Osservatore Romano”, 8 maja 1994, s. 4.

15. Por. Motu proprio Apostolica sollicitudo (15 września 1965), II: AAS 57 (1965), 776-777.

16. Przemówienie do Rady Sekretariatu Generalnego Synodu Biskupów ds. Specjalnego Zgromadzenia poświęconego Afryce (23 czerwca 1989), 1: AAS 82 (1990), 73; por. Angelus (6 stycznia 1989), 2: Insegnamenti XII, 1 (1989), 40, podczas którego po raz pierwszy zapowiedziano oficjalnie zwołanie Specjalnego Zgromadzenia Synodu Biskupów poświęconego Afryce.

17. Tamże, 5, l.c., 75.

18. Por. JAN PAWEŁ II, Przemówienie do Rady Sekretariatu Generalnego Synodu Biskupów ds. Specjalnego Zgromadzenia poświęconego Afryce (Jamusukro, 10 września 1990), 3: AAS 83 (1991), 226.

19. Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 6.

20. Por. List apost. Tertio millennio adweniente (10 listopada 1994), 23: AAS 87 (1995), 19.

21. SYNOD BISKUPÓW, Specjalne Zgromadzenie poświęcone Afryce, Orędzie Synodu (6 maja 1994), 7: „L´Osservatore Romano”, 8 maja 1994, s. 4.

22. Por. SOBÓR WAT. II, Dekr. o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes, 38.

23. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen Gentium, 13.

24. Por. Relatio ante disceptationem (11 kwietnia 1994), 34: „L´Osservatore Romano”, 13 kwietnia 1994, s. 5.

25. PAWEŁ VI, Adhort. apost. Ewangelii nuntiandi (8 grudnia 1975), 75: AAS 68 (1976), 66.

26. Por. Relatio ante disceptationem (11 kwietnia 1994), 34: „L´Osservatore Romano”, 13 kwietnia 1994, s. 5.

27. Adhort. apost. Evangelii nuntiandi (8 grudnia 1975), 76: AAS 68 (1976), 67.

28. Enc. Centesimus annus (1 maja 1991), 57: AAS 83 (1991), 862.

29. Por. Orędzie VIII Zgromadzenia Ogólnego S.C.E.A.M. (19 lipca 1987): La documentation catholique 84 (1987), 1024-1026.

30. Przemówienie do Rady Sekretariatu Generalnego Synodu Biskupów ds. Specjalnego Zgromadzenia poświęconego Afryce (23 czerwca 1989), 6: AAS 82 (1990), 76.

31. SYNOD BISKUPÓW, Specjalne Zgromadzenie poświęcone Afryce, Ralacja Sekretarza Generalnego (11 kwietnia 1994), VI: „L´Osservatore Romano”, 11-12 kwietnia 1994, s. 10.

32. SYNOD BISKUPÓW, Specjalne Zgromadzenie poświęcone Afryce, Kościół w Afryce i jego misja ewangelizacyjna u progu roku 2000: „Będziecie moimi świadkami” (Dz 1, 8), Lineamenta Citta del Vaticano 1990; Instrumentum laboris, Citta del Vaticano 1993.

33. Por. tamże; Spośród 34 Konferencji Episkopatów Afryki i Madagaskaru 31 nadesłało swoje uwagi, natomiast 3 pozostałe nie mogły tego uczynić z powodu trudnej sytuacji, w jakiej się znajdowały.

34. Relatio ante disceptationem, (11 kwietnia 1994), 1: „L´Osservatore Romano”, 13 kwietnia 1994, s. 4. por. Relatio post disceptationem, (22 kwietnia 1994), l: „L´Osservatore Romano”, 24 kwietnia 1994, s. 8.

35. SOBÓR WAT. II, Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 22; por. Katechizm Kościoła Katolickiego, n. l260.

36. Przemówienie podczas Audiencji generalnej 21 sierpnia 1985, 3: Insegnamenti, VIII, 2 (1985), 512.

37. Orędzie Africac terrarum (29 października 1967), 3: AAS 59 (1967), 1074-1075.

38. Tamże, 3-4, l.c., 1075.

39. Homilia na 500-lecie ewangelizacji Angoli (Luanda, 7 czerwca 1992), 2: AAS 85 (1993), 511-512.

40. Por. Sytuacja Kościoła w Afryce i na Madagaskarze (wybrane aspekty i uwagi): „L´Osservatore Romano”, 16 kwietnia 1994, ss. 6-8; CENTRALNY URZĄD STATYSTYCZNY KOŚCIOŁA, Kościół w Afryce: dane liczbowe i statystyczne: „L´Osservatore Romano”, 15 kwietnia 1994, s. 6.

41. Homilia podczas kanonizacji błogosławionych Karola Lwangi, Macieja Mulumby Kalemby i 20 towarzyszy, męczenników ugandyjskich (18 października 1964): AAS 56 (1964), 905-906.

42. JAN PAWEŁ II, Homilia podczas Mszy św. zamykającej Specjalne Zgromadzenie Synodu Biskupów poświęcone Afryce (8 maja 1994), 7: „L´Osservatore Romano”, 9-10 maja 1994, s. 5.

43. Przemówienie na Sympozjum Konferencji Episkopatów Afryki i Madagaskaru (Kampala, 31 lipca 1969), I: AAS 61 (1969), 575.

44. Relatio ante disceptationem, (11 kwietnia 1994), 5: „L´Osservatore Romano”, 13 kwietnia 1994, s. 4.

45. Por. N. 10: „L´Osservatore Romano”, 8 maja 1994, s. 4.

46. Por. Relatio post disceptationem (22 kwietnia 1994), 22-26: „L´Osservatore Romano”, 24 kwietnia 1994, s. 8.

47. PAWEŁ VI, Orędzie Africae terrarum (29 października 1967), 6: AAS 59 (1967), 1076.

48. Relatio ante disceptationem, (11 kwietnia 1994), 2: „L´Osservatore Romano”, 13 kwietnia 1994, s. 4.

49. Tamże, 4, l.c.

50. JAN PAWEŁ II, Homilia podczas liturgii sprawowanej na otwarcie Specjalnego Zgromadzenia Synodu Biskupów poświęconego Afryce (10 kwietnia 1994), 3: AAS 87 (1995), l80-181.

51. Por. N. 36: „L´Osservatore Romano”, 8 maja 1994, s. 5.

52. JAN PAWEŁ II, Enc. Sollicitudo rei socialis (30 grudnia 1987), 42-43: AAS 80 (1988), 572-574.

53. Orędzie Synodu (6 maja 1994), 39: „L´Osservatore Romano”, 8 maja 1994, s. 5.

54. Por. SYNOD BISKUPÓW, Specjalne Zgromadzenie poświęcone Afryce, Relatio ante disceptationem, (11 kwietnia 1994), 6: „L´Osservatore Romano”, 13 kwietnia 1994, s. 4.

55. PAWEŁ VI, Adhort. apost. Evangelii nuntiandi (8 grudnia 1975), 15: AAS 68 (1976), 14.

56. Tamże, l.c., 15.

57. Tamże, 53, l.c., 42.

58. Relatio ante disceptationem, (11 kwietnia 1994), 6: „L´Osservatore Romano”, 13 kwietnia 1994, s. 4.

59. Homilia na zakończenie szóstej podróży duszpasterskiej do Afryki (Lilongwe, 6 maja 1989), 6: Insegnamenti XII, 1 (1989) 1183.

60. Por. SYNOD BISKUPÓW, Specjalne Zgromadzenie poświęcone Afryce, Relatio ante disceptationem, (11 kwietnia 1994), 6: „L´Osservatore Romano”, 13 kwietnia 1994, s. 4.

61. PAPIESKA KOMISJA „IUSTITIA ET PAX”, Dokument O uprzedzeniach rasowych. Kościół wobec rasizmu (3 listopada 1988), 12: Ench. Vat. 11, 918.

62. Por. SYNOD BISKUPÓW, Specjalne Zgromadzenie poświęcone Afryce, Instrumentum laboris, 68; Relatio ante disceptationem, (11 kwietnia 1994), 17; „L´Osservatore Romano”, 13 kwietnia 1994, s. 5; Relatio post disceptationem (22 kwietnia 1994), 6, 9, 21: „L´Osservatore Romano”, 24 kwietnia 1994, s. 8.

63. JAN PAWEŁ II, Adhort. apost. Familiaris consortio (22 listopada 1981), 75: AAS 74 (1982), 173.

64. JAN PAWEŁ II, Angelus (20 marca 1994): „L´Osservatore Romano”, 21-22 marca 1994, s. 5.

65. Por. Orędzie Synodu (6 maja 1994), 45-48: „L´Osservatore Romano”, 8 maja 1994, s. 5.

66. JAN PAWEŁ II, Enc. Sollicitudo rei socialis (30 grudnia 1987), 22: AAS 80 (1988), 539.

67. SYNOD BISKUPÓW, Specjalne Zgromadzenie poświęcone Afryce, Relatio ante disceptationem, (11 kwietnia 1994), 8: „L´Osservatore Romano”, 13 kwietnia 1994, s. 4.

68. PAWEŁ VI, Adhort. apost. Evangelii nuntiandi (8 grudnia 1975), 18: AAS 68 (1976), 17.

69. Tamże, 14, l.c., 13.

70. Tamże, 15, l.c., 15.

71. Tamże, 18, l.c., 17.

72. SOBÓR WAT. II, Dekr. o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes, 17.

73. PAWEŁ VI, Homilia podczas kanonizacji błogosławionych Karola Lwangi, Macieja Mulumba Kalemba i 20 towarzyszy, męczenników ugandyjskich (18 października 1964): AAS 56 (1964), 907-908.

74. Przemówienie na Sympozjum Konferencji Episkopatów Afryki i Madagaskaru (31 lipca 1969), 1 AAS 61 (1969), 576; por. Propositio 10.

75. Por. Propositio 10.

76. Propositio 3.

77. Ant. do Magnificat: O sacrum convivium, II Nieszp. uroczystości Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa.

78. Orędzie Synodu (6 maja 1994), 2: „L´Osservatore Romano”, 8 maja 1994, s. 4.

79. Propositio 4.

80. SYNOD BISKUPÓW, Specjalne Zgromadzenie poświęcone Afryce, Orędzie Synodu (6 maja 1994), 9: „L´Osservatore Romano”, 8 maja 1994, s. 4.

81. Propositio 4.

82. Propositio 3.

83. Propositio 4.

84. Por. Propositio 6.

85. Por. tamże.

86. JAN PAWEŁ II, Adhort. apost. Catechesi tradendae (16 października 1979), 53: AAS 71 (1979), 1319.

87. JAN PAWEŁ II, Enc. Redemptoris missio (7 grudnia 1990), 52: AAS 83 (1991), 229; por. Propositio 28.

88. Por. Propositio 29.

89. Propositio 30.

90. Propositio 32.

91. Por. Propositio 33.

92. Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański, DS 150.

93. Por. JAN PAWEŁ II, Adhort. apost. Catechesi tradendae (16 października 1979), 53: AAS 71 (1979) 1319.

94. Por. JAN PAWEŁ II, Przemówienie na Uniwersytecie w Coimbrze (15 maja 1982), 5: Insegnamenti V, 2 (1982), 1695.

95. Propositio 28.

96. Propositio 31.

97. Propositio 32.

98. Tamże.

99. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen Gentium, 6.

100. Por. Propositio 8.

101. Por. tamże.

102. Tamże.

103. Por. tamże.

104. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen Gentium, 1. Zob. również całe rozdziały I i II tejże Konstytucji.

105. Propositio 34.

106. Por. Propositiones 35-37.

107. Propositio 38.

108. Propositio 39.

109. Propositio 40.

110. Por. tamże.

111. Propositio 41.

112. Por. N. 23: „L´Osservatore Romano”, 8 maja 1994, s. 5.

113. Por. Propositio 41.

114. Por. tamże.

115. Propositio 42.

116. Por. tamże.

117. PAWEŁ VI, Adhort. apost. Evangelii nuntiandi (8 grudnia 1975), 31: AAS 68 (1976), 26.

118. SYNOD BISKUPÓW, Specjalne Zgromadzenie poświęcone Afryce, Lineamenta 79.

119. PAWEŁ VI, Adhort. apost. Evangelii nuntiandi (8 grudnia 1975), 31: AAS 68 (1976), 26.

120. Tamże 33, l.c., 27.

121. Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 40.

122. JAN PAWEŁ II, Enc. Redemptoris missio (7 grudnia 1990), 15: AAS 83 (1991), 263.

123. JAN PAWEŁ II, Posynodalna Adhort. apost. Christifideles laici (30 grudnia 1988), 36: AAS 81 (1989), 459.

124. SOBÓR WAT. II, Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 22.

125. Sermo XXI, 3: SCh 22a, 72.

126. Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 41.

127. Por. Enc. Populorum progressio (26 marca 1967), 48: AAS 59 (1967), 281.

128. Tamże, 87, l.c., 299.

129. Propositio 45.

130. Tamże.

131. Tamże.

132. Por. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio (26 marca 1967), 48: AAS 59 (1967), 281.

133. JAN PAWEŁ II, Enc. Sollicitudo rei socialis (30 grudnia 1987), 41: AAS 80 (1988), 572.

134. SYNOD BISKUPÓW, Specjalne Zgromadzenie poświęcone Afryce, Instrumentum laboris, 127.

135. Por. Orędzie Synodu (6 maja 1994), 45-46: „L´Osservatore Romano”, 8 maja 1994, s 5.

136. JAN PAWEŁ II, Enc. Redemptoris missio (7 grudnia 1990), 37, c: AAS 83 (1991), 285.

137. Angelus (6 stycznia 1989): Insegnamenti XII, 1 (1989), 40.

138. JAN PAWEŁ II, Enc. Redemptoris missio (7 grudnia 1990) 46: AAS 83 (1991), 292.

139. Tamże, 47: l.c., 293-294.

140. Tamże, 7, l.c., 255-256.

141. SYNOD BISKUPÓW, Specjalne Zgromadzenie poświęcone Afryce, Relatio ante disceptationem, (11 kwietnia 1994), 8: „L´Osservatore Romano”, 13 kwietnia 1994, s. 4.

142. JAN PAWEŁ II, Enc. Redemptoris missio (7 grudnia 1990), 83: AAS 83 (1991), 329.

143. Por. SYNOD BISKUPÓW, Specjalne Zgromadzenie poświęcone Afryce, Orędzie Synodu (6 maja 1994), 33: „L´Osservatore Romanano”, 8 maja 1994, s. 5.

144. SOBÓR WAT. II, Dekr. o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem, 14.

145. PAWEŁ VI, Adhort. apost. Evangelii nuntiandi (8 grudnia 1975), 15: AAS 68 (1976), 14.

146. JAN PAWEŁ II, Przemówienie do Konferencji Episkopatu Kamerunu (Jaunde, 13 sierpnia 1985), 4: lnsegnamenti VIII, 2 (1985), 378.

147. Por. tamże, 5: l.c.

148. PAWEŁ VI, Adhort. apost. Evangelii nuntiandi (8 grudnia 1975), 75: AAS 68 (1976) 65.

149. Tamże, l.c., 65-66.

150. JAN PAWEŁ II, Enc. Redemptoris missio (7 grudnia 1990), 23: AAS 83 (1991), 269-270.

151. JAN PAWEŁ II, Przemówienie do uczestników Krajowego Kongresu Kościelnego Ruchu na rzecz Kultury (16 stycznia 1982), 2: Insegnamenti V, 1 (1982), 131.

152. Por. Dekr. o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes, 22.

153. Por. Propositio 32; SOBÓR WAT. II. Konst. o liturgii świętej Sacrosanctum concilium, 37-40.

154. Propositio 38.

155. JAN PAWEŁ II, Adhort. apost. Familiaris consortio (22 listopada 1981), 75: AAS 74 (1982), 173.

156. Tamże, 86: l.c., 189-190.

157. Propositio 14.

158. Homilia w Bazylice Zwiastowania w Nazarecie. (5 stycznia 1964): AAS 56 (1964), 167.

159. JAN PAWEŁ II, List apost. Mulieris dignitatem (15 sierpnia 1988), 6: AAS 80 (1988), 1662-1664; List do Kobiet (29 czerwca 1995), 7: „L´Osservatore Romano”, 10-11 lipca 1995, s. 5.

160. JAN PAWEŁ II, Adhort. apost. Familiaris consortio (22 listopada 1981), 22: AAS 74 (1982), 107.

161. Propositio 48.

162. JAN PAWEŁ II, Adhort. apost. Familiaris consortio (22 listopada 1981), 13: AAS 74 (1982), 93-94.

163. Tamże.

164. Por. Orędzie do Pani Nafis Sadik, Sekretarza Generalnego Międzynarodowej Konferencji nt. Zaludnienia i Rozwoju (18 marca 1994): AAS 87 (1995), 190-196.

165. SYNOD BISKUPÓW, Specjalne Zgromadzenie poświęcone Afryce, Orędzie Synodu (6 maja 1994), 30: „L´Osservatore Romano”, 8 maja 1994, s. 5.

166. JAN PAWEŁ II, Adhort. apost. Familiaris consortio (22 listopada 1981), 42: AAS 74 (1982), 134.

167. Propositio 5.

168. Por. Propositio 34.

169. Por. Propositio 9.

170. Por. JAN PAWEŁ II, Adhort. apost. Christifideles laici (30 grudnia 1988), 45-56: AAS 81 (1989), 481-506.

171. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Redemptoris missio (7 grudnia 1990), 71-74: AAS 83 (1991), 318-322.

172. Por. Propositio 12.

173. Propositio 13.

174. Propositio 14.

175. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen Gentium, 11.

176. Por. JAN PAWEŁ II, Adhort. apost. Familiaris consortio (22 listopada 1981), 52: AAS 74 (1982), 144-145.

177. Por. tamże, 55: l.c. 147-148.

178. Por. tamże, 62: l.c. 155.

179. Katechizm Kościoła Katolickiego, n. 1656, gdzie cytowany jest SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen Gentium, 11.

180. Katechizm Kościoła Katolickiego, n. 1656, gdzie cytowany jest SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen Gentium, 10 i Konst. duszpast. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 52.

181. Por. Propositio 15.

182. Por. tamże.

183. Propositio 16, z bezpośrednim odwołaniem się do SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen Gentium, 43-47.

184. Por. Dekr. o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes, 18 oraz Dekr. o przystosowanej odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis, 19.

185. Propositio 16.

186. Por. Propositio 22.

187. KONGREGACJA DS. ZAKONNIKÓW I INSTYTUTÓW ŚWIECKICH oraz KONGREGACJA DS. BISKUPÓW, Wskazania na temat stosunków między Biskupami i Zakonnikami w Kościele Mutuae relationes (14 maja 1978); AAS 70 (1978), 473-506.

188. Por. Propositio 22.

189. Propositio 18.

190. Tamże.

191. Tamże.

192. Propositio 17.

193. Por. Propositio 20.

194. Por. JAN PAWEŁ II, Adhort. apost. Pastores dabo vobis, (25 marca 1992), 70-77: AAS 89 (1992) 778-796; Propositio 20.

195. SOBÓR WAT. II, Dekr. o posłudze i życiu kapłanów Presbyterorum ordinis, 16.

196. Por. tamże, 8.

197. SOBÓR WAT. II, Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 11.

198. Por. Propositio 21.

199. Por. Epistolarum liber, VIII, 33; PL 77, 935.

200. Propositio 23; por. Relatio ante disceptationem (11 kwietnia 1994), 11: „L´Osservatore Romano”, 13 kwietnia 1994, s. 4.

201. Propositio 24.

202. Tamże.

203. Tamże.

204. Propositio 25.

205. Propositio 26.

206. Por. SOBÓR WAT. II, Dekr. o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes, 15.

207. Por. Propositio 27.

208. Propositio 45.

209. N. 43; „L´Osservatore Romano”, 8 maja 1994, s. 5.

210. Por. Propositio 46.

211. Propositio 47.

212. SYNOD BISKUPÓW, Specjalne Zgromadzenie poświęcone Afryce, Orędzie Synodu (6 maja 1994), 57: „L´Osservatore Romano”, 8 maja 1994, s. 6.

213. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Ut unum sint (25 maja 1995), 40: „L´Osservatore Romano”, 31 maja 1945, s. 4.

214. JAN PAWEŁ II, Enc. Sollicitudo rei socialis (30 grudnia 1987), 32: AAS 80 (1988), 556.

215. Por. Orędzie Synodu (6 maja 1994), 35: „L´Osservatore Romano”, 8 maja 1994, s. 5.

216. Por. Propositio 56.

217. Orędzie Synodu (6 maja 1994), 34: „L´Osservatore Romano”, 8 maja 1994, s. 5.

218. Por. Propositio 54.

219. Por. tamże.

220. Por. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio (26 marca 1967): AAS 59 (1967) 257-299; JAN PAWEŁ II, Enc. Sollicitudo rei socialis (30 grudnia 1987): AAS 80 (1988), 513-586 oraz Enc. Centesimus annus (1 maja 1991): AAS 83 (1991), 793-867; Propositio 52.

221. Por. SYNOD BISKUPÓW, Specjalne Zgromadzenie poświęcone Afryce, Orędzie Synodu (6 maja 1994), 57: „L´Osservatore Romano”, 8 maja 1994, s. 6.

222. Por. tamże.

223. Propositio 51.

224. Propositio 45.

225. Tamże.

226. PAWEŁ VI, Przemówienie w „Citta dei ragazzi” z okazji V Światowego Dnia Pokoju (1 stycznia 1972); AAS 64 (1972), 44.

227. Propositio 49.

228. Orędzie Synodu (6 maja 1994), 35: „L´Osservatore Romano”, 8 maja 1994, s. 5.

229. Tamże.

230. Por. Propositio 53.

231. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 86; PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio (26 marca 1967), 54: AAS 59 (1967) 283-284. JAN PAWEŁ II, Enc. Sollicitudo rei socialis (30 grudnia 1987) 19: AAS 80 (1988), 534-536; Enc. Centesimus annus (1 maja 1991) 35: AAS 83 (1991), 836-838; List. apost. Tertio millennio adveniente (10 listopada 1994) 51: AAS 87 (1995), 36, gdzie proponuje się, aby Wielki Jubileusz Roku 2000 stał się sposobnością do „redukcji, jeśli nie całkowitej likwidacji zadłużenia międzynarodowego, które ciąży na losach wielu narodów”; PAPIESKA KOMISJA „IUSTITIA ET PAX”, Dokument W służbie ludzkiej wspólnoty: etyczne podejście do kwestii zadłużenia międzynarodowego (27 grudnia 1986), Citta del Vaticano 1986.

232. Propositio 49.

233. Tamże.

234. Tamże.

235. Por. List apost. Mulieris dignitatem (15 sierpnia 1988), 6-9: AAS 80 (1988), 1662-1670; List do Kobiet (29 czerwca 1995), 7: „L´Osservatore Romano”, 10-11 lipca 1995, s. 5.

236. Propositio 48.

237. Por. tamże.

238. Propositio 57.

239. Tamże.

240. Propositio 61.

241. Por. Propositio 58.

242. Por. Propositio 60.

243. Przemówienie do Biskupów Kenii (Nairobi, 7 maja 1980), 6: AAS 72 (1980) 497.

244. Por. PAWEŁ VI, Adhort. apost. Evangelii nuntiandi (8 grudnia 1975), 50: AAS 68 (1976), 40.

245. N. 42.

246. Relatio post disceptationem, (22 kwietnia 1994), 11: „L´Osservatore Romano”, 24 kwietnia 1994, s. 8.

247. Przemówienie do Konferencji Episkopatu Senegalu, Mauretanii, Wysp Zielonego Przylądka i Gwinei Bissau (Poponguine, 21 lutego 1992), 3: AAS 85 (1993), 150.

248. Enc. Redemptoris missio (7 grudnia 1990), 39: AAS 83 (1991), 287.

249. Dekr. o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes, 20.

250. Angelus (6 stycznia 1989), 2: Insegnamenti XII, 1 (1989), 40.

251. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Redemptoris missio (7 grudnia 1990), 63: AAS 83 (1991) 311.

252. SOBÓR WAT. II, Dekr. o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes, 29.

253. Dekr. o posłudze i życiu kapłanów Presbyterorum ordinis, 10.

254. Enc. Redemptoris missio (7 grudnia 1990), 67: AAS 83 (1991) 316.

255. Tamże, 66, l.c. 314.

256. SOBÓR WAT. II, Dekr. o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes, 38.

257. Enc. Redemptoris missio (7 grudnia 1990), 84: AAS 83 (1991), 331.

258. JAN PAWEŁ II, Przemówienie do grupy Biskupów z Nigerii z okazji wizyty ad limina (21 stycznia 1982), 4: AAS 74 (1982), 435-436.

259. Enc. Redemptoris missio (7 grudnia 1990), 90: AAS 83 (1991), 336-337.

260. Tamże, 91, l.c. 337-338.

261. PAPIESKA KOMISJA „IUSTITIA ET PAX”, Dokument O uprzedzeniach rasowych. Kościół wobec rasizmu (3 listopada 1988), 22: Ench. Vat. 11, 929.

262. Tamże, 20. l.c., 925.

263. SOBÓR WAT. II, Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 22.

264. Nn. 77-79; „L´Osservatore Romano”, 31 maja 1995, s. 6.

265. JAN PAWEŁ II, Enc. Sollicitudo rei socialis (30 grudnia 1987), 38: AAS 80 (1988), 565.

266. Tamże, 40, l.c., 568.

267. SOBÓR WAT. II, Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 39.

268. JAN PAWEŁ II, Enc. Sollicitudo rei socialis (30 grudnia 1987), 38: AAS 80 (1988), 583.

269. PAWEŁ VI, Adhort. apost. Gaudete in Domino (9 maja 1975) III, AAS 67 (1975), 297.

270. JAN PAWEŁ II, Homilia podczas liturgii sprawowanej na otwarcie Specjalnego Zgromadzenia Synodu Biskupów poświęconego Afryce (10 kwietnia 1994), 1: AAS 87 (1995) 179.

271. JAN PAWEŁ II, List apost. Tertio millennio adveniente (10 listopada 1994), 42: AAS 87 (1995), 32.

272. JAN PAWEŁ II, Homilia podczas Mszy św. sprawowanej w Chartumie, (10 lutego 1993), 8: AAS 85 (1993), 964.