Coś więcej niż krajobraz

Sielska mazowiecka wieś, tatrzańskie szczyty z rozległymi halami u ich stóp i niemal słyszalny gwar miast. Tak zaczęliśmy naszą malarską opowieść o Polsce. Na tym jednak nie sposób skończyć, wszak nasz kraj ma wiele do pokazania – od falującego morza, przez tajemnicze Kresy, po rozświetlony słońcem Kazimierz nad Wisłą. Wszystkie te miejsca, w ogóle i szczególe, zostały kiedyś utrwalone na płótnie, by cieszyć oczy w kolejnych stuleciach.

Cichy bohater

Zanim nastąpiła zmiana granic, Kresy nie raz były cichym bohaterem opowieści o polskości. Silny był związek z tym regionem Artura Grottgera (1837-67) – urodzonego w Ottyniowicach na Podolu – jednego z najwybitniejszych przedstawicieli romantyzmu w malarstwie polskim. Krajobraz w jego twórczości ustępuje miejsca dramatowi. W cyklach czarno-białych rysunków Polonia i Lituania kresowa przyroda staje się niemym świadkiem cierpienia powstańców styczniowych. (Co ciekawe, Grottger nigdy nie widział na własne oczy walk powstańczych). Innym wyjątkowym dziełem artysty jest Rekonesans (olej na płótnie), który przedstawia kilku jeźdźców, być może powstańców lub zwiadowców, przemierzających rozległą, otwartą przestrzeń Kresów. Umieszczenie sceny na tle, jak można przypuszczać ze względu na paletę barw, zachodzącego słońca nadaje jej nastrój nostalgii i pewnej tajemniczości.

Pomóż w rozwoju naszego portalu

Wspieram

Reklama

Z polskim Wschodem – ziemiami dawnej Rzeczypospolitej nierozerwalnie związana jest także twórczość Józefa Brandta (1841 – 1915) – pochodzącego ze Szczebrzeszynaprzedstawiciela szkoły monachijskiej, mistrza scen batalistycznych, ale też dokumentalisty kresowego życia. Kresy stanowiły u niego tło dla wyobrażeń historycznych wydarzeń z XVII i XVIII wieku. Przykłady? Bitwa z Tatarami pod Bałtą, przejmująca Modlitwa w stepie, Zaloty. Kozak z dziewczyną przy studni, Odbicie jasyru czy Powitanie stepu. Brandt dosłownie specjalizował się w oddawaniu atmosfery przedstawianych scen i świetnie operował światłem. Jego kresowe stepy często toną w rozgrzanym słońcu lub przeciwnie – są spowite poranną mgłą. O charakterze twórczości artysty wypowiedział się sam Henryk Sienkiewicz: „Nie ma [on] sobie równego w odtwarzaniu stepów, koni, zdziczałych dusz stepowych i krwawych scen, które się rozgrywały dawniej na onych wiecznych pobojowiskach. (...) Brandt jest po prostu poetą stepowym (...). Czasy zamarłe zmartwychpowstają pod jego pędzlem, a na widok jednego epizodu mimo woli odtwarza się w duszy cały świat rycersko kozaczy”.

Morza szum...

Z Kresów kierujemy się nad Bałtyk, gdzie wszystko wydaje się zgoła odmienne: powietrze, światło, rytm życia. Nadmorski klimat jak nikt inny potrafił oddać Michał Gorstkin-Wywiórski (1861 – 1926). Ten malarz naturalista i marynista, urodzony w Warszawie w rosyjsko-polskiej rodzinie, wyróżniał się doskonałym wyczuciem światła i barwnych niuansów (mistrzowsko posługiwał się zawężoną paletą barw, a mimo to był w stanie wydobyć niezliczone odcienie morskiej toni). Wątki marynistyczne zajmowały ważne miejsce w jego twórczości. „Morskie” obrazy, które wyszły spod pędzla artysty, są nastrojowe, często melancholijne; gdy się na nie patrzy, można niemal usłyszeć szum morza i fale rozbijające się o brzeg. Bałtyk nierzadko stanowi u niego tło dla ludzkiego życia i cichych dramatów codzienności – jak np. na płótnie Morze, ukazującym fragment kamienistego wybrzeża z wyrzuconym na brzeg wrakiem łodzi. Wśród malarskich „pocztówek” Gorstkina-Wywiórskiego znajdziemy m.in. takie obrazy, jak: Brzeg morski, Jastrzębia Góra, Barka żaglowa w porcie czy Na przyboju (Pejzaż morski II).

Reklama

Z nadmorskimi pejzażami nieodłącznie kojarzy się także nazwisko Mariana Mokwy (1889 – 1987), bodaj najważniejszego spośród polskich marynistów XX wieku. Artysta ten (a także podróżnik i kaszubski działacz społeczny) był całkowicie oddany tematyce morza, szczególnie Bałtyku, który malował przez niemal całe życie (a na pewno ponad 80 lat, czego owocem jest ok. 9 tys. obrazów i akwareli); był jak Józef Chełmoński dla Mazowsza czy Stanisław Witkiewicz dla Tatr. Tworzył zarówno większe formaty, jak i niewielkie pejzaże, w stylu balansującym między realizmem a nastrojowym impresjonizmem z nutką symbolizmu. Stosując paletę barw żywych i nasyconych, oddawał w swoich pracach potęgę morza z precyzją, której nie powstydziliby się fotografowie. Przed II wojną światową Mokwa stworzył wielki cykl historyczny Apoteoza Polski Morskiej, który eksponowano w należącej do niego Galerii Morskiej w Gdyni. Czterdzieści cztery płótna „opowiadały” o związkach Polski z morzem od średniowiecza po współczesność, przedstawiały także kaszubskie widoki, morskie pejzaże i sceny z życia rybaków. (Niestety, w czasie II wojny światowej po tym, jak Niemcy zajęli Gdynię, spalili wiele obrazów Mokwy, a pozostałe wywieźli do Rzeszy. Po wojnie galerii nie udało się reaktywować). Brzeg Bałtyku, Bitwa pod Oliwą w 1627 roku, Wodowanie SOŁDKA, W porcie Gdynia – to przykłady obrazów znajdujących się w imponującym dorobku malarza.

Ach, Monet!

Gdy mowa o najpiękniejszych polskich plenerach malarskich, nie sposób nie wspomnieć o Lubelszczyźnie i Kazimierzu nad Wisłą. Z tego krajobrazu pełnymi garściami czerpali szczególnie dwaj artyści: Adam Malinowski (1829-92) i Józef Pankiewicz (1866 – 1940).

Ten pierwszy, lublinianin z pochodzenia, był przede wszystkim scenografem i dekoratorem; współpracował z teatrami m.in. w Warszawie i Wiedniu, malując kurtyny teatralne i przygotowując dekoracje do spektakli. Malinowski na swoich płótnach – głównie obrazach olejnych – oddawał lokalny koloryt regionu z mistrzowskim wyczuciem światłocienia i dbałością o najdrobniejsze detale (choć przywiązanie do szczegółów niektórzy eksperci poczytywali mu za wadę). Malował charakterystyczną dla siebie techniką – stosował krótkie, drobiazgowe pociągnięcia pędzla; posługiwał się przy tym paletą ziemisto-zielonych barw. W swoim dorobku ma m.in. takie prace, jak Pejzaż z kościółkiem, Janowiec nad Wisłą, Zamek w Ostrogu czy Polowanie na kaczki. Specjalizował się w plenerach wiejskich, przedstawieniach ruin, rozległych łąk i leśnego krajobrazu.

Pankiewicz, również urodzony w Lublinie, zafascynowany malarstwem Claude’a Moneta (ten zachwyt nie trwał długo, bo Pankiewicz, nazywany pierwszym polskim impresjonistą, porzucił tę technikę, choć nie całkowicie, po... zaledwie 2 latach na rzecz symbolizmu), latem 1890 r. przyjechał do Kazimierza Dolnego ze swoją wypracowaną techniką plam świetlistych barw. Obrazy takie jak Droga w Kazimierzu nad Wisłą, Lato czy Wóz z sianem ukazują miejscowy pejzaż kryjący się w migoczącym świetle i barwach lata. Artysta posłużył się ciepłą paletą kolorów z zastosowaniem kontrastów, co oddaje atmosferę chwilowego zachwytu nad prostym życiem na prowincji. Kazimierz widziany oczami Pankiewicza to impresja o migoczącym powietrzu, o słońcu przeglądającym się w nurtach Wisły.

*

Płótno to wdzięczny materiał. Czy to w szerokim planie, czy w mniejszej formie; niezależnie od stosowanej techniki pozwala uchwycić coś więcej niż krajobraz – bo na płótnie da się zapisać emocje. I nawet jeśli nie zawsze widoki, które podziwiamy na obrazach, można dziś odnaleźć dokładnie takimi, jakimi widzieli je malarze, to dzięki nim właśnie – i ich bystremu spojrzeniu – możemy wciąż do tych miejsc wracać. Jak do ulubionych pocztówek.

Urodził się około 349 r. w Antiochii w Syrii (dzisiaj Antakya na południu Turcji), tam też podejmował posługę kapłańską przez około 11 lat, aż do 397 r., gdy został mianowany biskupem Konstantynopola. W stolicy cesarstwa pełnił posługę biskupią do czasu dwóch wygnań, które nastąpiły krótko po sobie - między 403 a 407 r. Dzisiaj ograniczymy się do spojrzenia na lata antiocheńskie Chryzostoma. W młodym wieku stracił ojca i żył z matką Antuzą, która przekazała mu niezwykłą wrażliwość ludzką oraz głęboką wiarę chrześcijańską. Odbył niższe oraz wyższe studia, uwieńczone kursami filozofii oraz retoryki. Jako mistrza miał Libaniusza, poganina, najsłynniejszego retora tego czasu. W jego szkole Jan stał się wielkim mówcą późnej starożytności greckiej. Ochrzczony w 368 r. i przygotowany do życia kościelnego przez biskupa Melecjusza, przez niego też został ustanowiony lektorem w 371 r. Ten fakt oznaczał oficjalne przystąpienie Chryzostoma do kursu eklezjalnego. Uczęszczał w latach 367-372 do swego rodzaju seminarium w Antiochii, razem z grupą młodych. Niektórzy z nich zostali później biskupami, pod kierownictwem słynnego egzegety Diodora z Tarsu, który wprowadzał Jana w egzegezę historyczno-literacką, charakterystyczną dla tradycji antiocheńskiej. Później udał się wraz z eremitami na pobliską górę Sylpio. Przebywał tam przez kolejne dwa lata, przeżyte samotnie w grocie pod przewodnictwem pewnego „starszego”. W tym okresie poświęcił się całkowicie medytacji „praw Chrystusa”, Ewangelii, a zwłaszcza Listów św. Pawła. Gdy zachorował, nie mógł się leczyć sam i musiał powrócić do wspólnoty chrześcijańskiej w Antiochii (por. Palladiusz, „Życie”, 5). Pan - wyjaśnia jego biograf - interweniował przez chorobę we właściwym momencie, aby pozwolić Janowi iść za swoim prawdziwym powołaniem. W rzeczywistości, napisze on sam, postawiony wobec alternatywy wyboru między trudnościami rządzenia Kościołem a spokojem życia monastycznego, tysiąckroć wolałby służbę duszpasterską (por. „O kapłaństwie”, 6, 7), gdyż do tego właśnie Chryzostom czuł się powołany. I tutaj nastąpił decydujący przełom w historii jego powołania: został pasterzem dusz w pełnym wymiarze! Zażyłość ze Słowem Bożym, pielęgnowana podczas lat życia eremickiego, spowodowała dojrzewanie w nim silnej konieczności przepowiadania Ewangelii, dawania innym tego, co sam otrzymał podczas lat medytacji. Ideał misyjny ukierunkował go, płonącą duszę, na troskę pasterską. Między 378 a 379 r. powrócił do miasta. Został diakonem w 381 r., zaś kapłanem - w 386 r.; stał się słynnym mówcą w kościołach swego miasta. Wygłaszał homilie przeciwko arianom, następnie homilie na wspomnienie męczenników antiocheńskich oraz na najważniejsze święta liturgiczne. Mamy tutaj do czynienia z wielkim nauczaniem wiary w Chrystusa, również w świetle Jego świętych. Rok 387 był „rokiem heroicznym” dla Jana, czasem tzw. przewracania posągów. Lud obalił posągi cesarza, na znak protestu przeciwko podwyższeniu podatków. W owych dniach Wielkiego Postu, jak i wielkiej goryczy z powodu ogromnych kar ze strony cesarza, wygłosił on 22 gorące „Homilie o posągach”, ukierunkowane na pokutę i nawrócenie. Potem przyszedł okres spokojnej pracy pasterskiej (387-397). Chryzostom należy do Ojców najbardziej twórczych: dotarło do nas jego 17 traktatów, ponad 700 autentycznych homilii, komentarze do Ewangelii Mateusza i Listów Pawłowych (Listy do Rzymian, Koryntian, Efezjan i Hebrajczyków) oraz 241 listów. Nie uprawiał teologii spekulatywnej, ale przekazywał tradycyjną i pewną naukę Kościoła w czasach sporów teologicznych, spowodowanych przede wszystkim przez arianizm, czyli zaprzeczenie boskości Chrystusa. Jest też ważnym świadkiem rozwoju dogmatycznego, osiągniętego przez Kościół w IV-V wieku. Jego teologia jest wyłącznie duszpasterska, towarzyszy jej nieustanna troska o współbrzmienie między myśleniem wyrażonym słowami a przeżyciem egzystencjalnym. Jest to przewodnia myśl wspaniałych katechez, przez które przygotowywał katechumenów na przyjęcie chrztu. Tuż przed śmiercią napisał, że wartość człowieka leży w „dokładnym poznaniu prawdziwej doktryny oraz w uczciwości życia” („List z wygnania”). Te sprawy, poznanie prawdy i uczciwość życia, muszą iść razem: poznanie musi się przekładać na życie. Każda jego mowa była zawsze ukierunkowana na rozwijanie w wierzących wysiłku umysłowego, autentycznego myślenia, celem zrozumienia i wprowadzenia w praktykę wymagań moralnych i duchowych wiary. Jan Chryzostom troszczył się, aby służyć swoimi pismami integralnemu rozwojowi osoby, w wymiarach fizycznym, intelektualnym i religijnym. Różne fazy wzrostu są porównane do licznych mórz ogromnego oceanu: „Pierwszym z tych mórz jest dzieciństwo” (Homilia 81, 5 o Ewangelii Mateusza). Rzeczywiście, „właśnie w tym pierwszym okresie objawiają się skłonności do wad albo do cnoty”. Dlatego też prawo Boże powinno być już od początku wyciśnięte na duszy, „jak na woskowej tabliczce” (Homilia 3, 1 do Ewangelii Jana): w istocie jest to wiek najważniejszy. Musimy brać pod uwagę, jak ważne jest, aby w tym pierwszym etapie życia człowiek posiadł naprawdę te wielkie ukierunkowania, które dają właściwą perspektywę życiu. Dlatego też Chryzostom zaleca: „Już od najwcześniejszego wieku uzbrajajcie dzieci bronią duchową i uczcie je czynić ręką znak krzyża na czole” (Homilia 12, 7 do Pierwszego Listu do Koryntian). Później przychodzi okres dziecięcy oraz młodość: „Po okresie niemowlęcym przychodzi morze okresu dziecięcego, gdzie wieją gwałtowne wichury (…), rośnie w nas bowiem pożądliwość…” (Homilia 81, 5 do Ewangelii Mateusza). Potem jest narzeczeństwo i małżeństwo: „Po młodości przychodzi wiek dojrzały, związany z obowiązkami rodzinnymi: jest to czas szukania współmałżonka” (tamże). Przypomina on cele małżeństwa, ubogacając je - z odniesieniem do cnoty łagodności - bogatą gamą relacji osobowych. Dobrze przygotowani małżonkowie zagradzają w ten sposób drogę rozwodowi: wszystko dzieje się z radością i można wychowywać dzieci w cnocie. Gdy rodzi się pierwsze dziecko, jest ono „jak most; tych troje staje się jednym ciałem, gdyż dziecko łączy obie części” (Homilia 12, 5 do Listu do Kolosan); tych troje stanowi „jedną rodzinę, mały Kościół” (Homilia 20, 6 do Listu do Efezjan). Przepowiadanie Chryzostoma dokonywało się zazwyczaj podczas liturgii, w „miejscu”, w którym wspólnota buduje się Słowem i Eucharystią. Tutaj zgromadzona wspólnota wyraża jeden Kościół (Homilia 8, 7 do Listu do Rzymian), to samo słowo jest skierowane w każdym miejscu do wszystkich (Homilia 24, 2 do Pierwszego Listu do Koryntian), zaś komunia Eucharystyczna staje się skutecznym znakiem jedności (Homilia 32, 7 do Ewangelii Mateusza). Jego plan duszpasterski był włączony w życie Kościoła, w którym wierni świeccy przez fakt chrztu podejmują zadania kapłańskie, królewskie i prorockie. Do wierzącego laika mówi: „Również ciebie chrzest czyni królem, kapłanem i prorokiem” (Homilia 3, 5 do Drugiego Listu do Koryntian). Stąd też rodzi się fundamentalny obowiązek misyjny, gdyż każdy w jakiejś mierze jest odpowiedzialny za zbawienie innych: „Jest to zasada naszego życia społecznego (…) żeby nie interesować się tylko sobą” (Homilia 9, 2 do Księgi Rodzaju). Wszystko dokonuje się między dwoma biegunami, wielkim Kościołem oraz „małym Kościołem” - rodziną - we wzajemnych relacjach. Jak możecie zauważyć, Drodzy Bracia i Siostry, ta lekcja Chryzostoma o autentycznej obecności chrześcijańskiej wiernych świeckich w rodzinie oraz w społeczności pozostaje również dziś jak najbardziej aktualna. Módlmy się do Pana, aby uczynił nas wrażliwymi na nauczanie tego wielkiego Nauczyciela Wiary.