Czerwińsk nad Wisłą może się szczycić nie byle jaką przeszłością. W średniowieczu posiadał największą świątynię na Mazowszu, był ośrodkiem życia religijnego tej dzielnicy, gościł królów, książęta, biskupów i opatów.

Kanonicy budowniczy

Wszystko się zaczęło, gdy biskup płocki Aleksander z Malonne sprowadził do Czerwińska kanoników regularnych laterańskich i ufundował dla nich klasztor w 1124 r., a Bolesław Kędzierzawy w 1161 r. nadał przywileje. Pod koniec XII wieku kanonicy postawili wielką świątynię Najświętszej Maryi Panny z ciosów kamiennych i cegły, której w Polsce użyto do budowy po raz pierwszy. Później kościół był kilkakrotnie przebudowywany, w stylach gotyckim, renesansowym i barokowym. Do dzisiaj pozostaje jednym z najcenniejszych zabytków architektury w Polsce. W lipcu 1967 r. papież Paweł VI nadał czerwińskiej świątyni godność bazyliki mniejszej.

Hełm Jagiełły

Z początków zachowały się potężny masyw dwóch wież z typowymi romańskimi biforiami, pozostałość tzw. westwerku – popularnej w średniowiecznej architekturze niemieckiej, rozbudowanej poprzecznie do nawy, zachodniej części kościoła – ogromny romański portal i kolumny oraz freski z pierwszej połowy XIII wieku, które przedstawiają m.in.: Genesis, Sąd Ostateczny, historię Noego, sceny z życia Abrahama i dzieje Apostołów. Jest to największy w Polsce zespół malowideł romańskich. W średniowieczu Czerwińsk był miejscem zjazdów biskupów i książąt mazowieckich. Jagiełło i Witold w pochodzie pod Grunwald zatrzymali się w tym mieście. Spędzili tu święto Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, modląc się o powodzenie w bitwie z Krzyżakami. Po zwycięstwie Jagiełło złożył tu swój hełm jako wotum. W 1422 r. w Czerwińsku wydał też jeden z pierwszych przywilejów dla szlachty, który gwarantował jej m.in. nienaruszalność dóbr ziemskich i sprawowanie sądów według prawa pisanego, a nie, jak dotąd, zwyczajowego.

Wizerunek niczym z Rzymu

W XVI wieku znaczenie Czerwińska jako ośrodka religijnego zmalało, lecz w pierwszych latach XVII wieku zaczęło niepomiernie wzrastać. Stało się tak za sprawą wizerunku Matki Bożej. Obraz, jedna z pierwszych w Polsce i najpiękniejszych kopii ikony Matki Bożej Śnieżnej z rzymskiej Bazyliki Santa Maria Maggiore, namalował Łukasz z Łowicza w 1612 r. Prawdopodobnie to sami kanonicy czerwińscy podali malarzowi rzymski obraz jako wzór. 5 sierpnia 1633 r. na odpust Matki Bożej Śnieżnej intronizowano obraz do głównego ołtarza. Prawie natychmiast stał się on wizerunkiem kultowym; pierwsze nadzwyczajne łaski spowodowały napływ pątników z diecezji płockiej. W 1648 r. biskup płocki Karol Ferdynand ogłosił obraz jako cudowny.

Miejsce modlitwy monarchów

Niebawem zasięg oddziaływania sanktuarium się rozszerzył – do Czerwińska zaczęli przybywać królewscy pielgrzymi. Sanktuarium stało się ulubionym miejscem monarchów z dynastii Wazów. Kilkakrotnie bywali tu Zygmunt III i Władysław IV, który u stóp Pani Mazowsza doznał uzdrowienia. Najczęściej pielgrzymował Jan Kazimierz, który swą wielką cześć dla Maryi zaświadczył, polecając Matce Bożej Czerwińskiej siebie samego i wojsko przed wyprawą przeciw kozakom Chmielnickiego. W 1651 r. złożył tu jako wotum chorągwie zdobyte pod Beresteczkiem. Dzięki temu sanktuarium w Czerwińsku stało się znane w całej Rzeczypospolitej.

Przywrócona świetność

W okresie niewoli ruch pielgrzymkowy zmalał, zwłaszcza po kasacie klasztoru w 1819 r. Sanktuarium przejęły siostry norbertanki, a gdy zostały usunięte w 1902 r., trafiło ono pod opiekę księży diecezjalnych. Nowy rozdział rozpoczął się z chwilą objęcia sanktuarium przez salezjanów w 1923 r. Dzięki ich staraniom przywrócono świetność kościołowi, a wsławiony cudami wizerunek został ukoronowany na prawie papieskim przez kard. Stefana Wyszyńskiego w 1970 r. Do sanktuarium w Czerwińsku, gdzie Matka Boża czczona jest jako Matka Pocieszenia i Pani Mazowsza, przybywa rocznie ok. 30 tys. osób, głównie z ziem: wyszogrodzkiej, zakroczymskiej i płońskiej, oraz turyści-pielgrzymi z różnych stron Polski.

Od 1975 r. w sanktuarium odgrywane jest Misterium Męki Pańskiej, a w czerwcu odbywa się festiwal pieśni religijnej „Maria-Song”. Znajdują się tu dom pielgrzyma, muzeum misyjne i izba pamiątek po prymasie salezjaninie Auguście Hlondzie.