Kolejna kadencja obecnego prezydenta Turcji Recepa Tayyipa Erdogana jest coraz intensywniej nacechowana usilnymi próbami zatarcia w umysłach i sercach Turków miłości oraz czci, którymi darzą ojca założyciela Republiki Tureckiej Mustafę Kemala Paszę, tzw. Atatürka (ojca Turków). Jego podobizny, a także fragmenty przemówień można zobaczyć i przeczytać nie tylko na każdej ulicy, ale też w prawie każdym salonie fryzjerskim, u szewca czy w kawiarni.

Niezależnie od tego, jak nieprawdopodobnie może to zabrzmieć, środowisko promujące obecnego prezydenta, podobnie jak jego całe zaplecze partyjne, stara się wmówić społeczeństwu, że oto właśnie nadeszła epoka powrotu do czasów Imperium Osmańskiego, a sam Erdogan nie tylko jest porównywany do Mehmeda II Zdobywcy, który podbił Konstantynopol – dzisiejszy Stambuł – i przemianował chrześcijańską dotąd katedrę Hagia Sophia na meczet, ale też miałby nosić tytuł kalifa, czyli przywódcy religijnego.

Ważny jest kontekst

Wydarzenia ostatnich lat i miesięcy potwierdzają podjętą strategię. Przykładem może być zupełnie nieuzasadnione zamknięcie dobrze prosperującego międzynarodowego lotniska w Stambule, które nosiło imię Atatürka (drugie po azjatyckiej stronie Stambułu, też międzynarodowe, ale już nie imienia Atatürka, oszczędzono).

Lotnisko wybudowano ogromnym wysiłkiem finansowym – niestety, wbrew rozpaczliwym protestom wielu ekspertów, a zwłaszcza ornitologów, na terenach podmokłych oraz na trasie sezonowych przelotów tysięcy ptaków. Jak dotąd jest ono bez nazwy, ale nikt nie ma złudzeń, że to kwestia czasu, by ośmielono się nazwać ten obiekt imieniem Erdogana.

Ostatnie miesiące, a zwłaszcza kwiecień i maj, obfitowały w wiele rocznic patriotycznych, upamiętniających szereg walk o niepodległość Turcji pod przywództwem Kemala Paszy. Tym razem, by zapobiec ewentualnym spontanicznym oddolnym zgromadzeniom, wykorzystano czas epidemii i zakazano obywatelom wychodzić z domu pod karą grzywny. Jeśli więc dana rocznica przypadała np. w piątek, to asekuracyjnie zabraniano wszystkim wychodzenia z domu już od czwartku do niedzieli włącznie.

W ostatnich latach powstało – i nadal powstaje – wiele dotowanych przez państwo i na siłę promowanych prestiżowych liceów, tzw. Imam Hatip, które mają zamieniać dotychczasową edukację na tę zdominowaną przez religijny, muzułmański punkt widzenia; ogranicza się humanistykę i nauki ścisłe. Na prowincjach zachęca się do powrotu wiele muzułmańskich sekt religijnych, których działalność właśnie konstytucja i dekrety podpisywane przez Atatürka zawiesiły.

W tym kontekście należałoby odczytywać „przejęcie” Hagii Sophii nie jako wyraz walki z chrześcijaństwem, ale jako definitywną deklarację, że „Atatürk się mylił”, nadając katedrze i późniejszemu meczetowi charakter świecki, czyli status muzeum.

Decyzja ta została poprzedzona wymuszeniem na Sądzie Najwyższym ogłoszenia, że dekret Atatürka z 1934 r. już nie obowiązuje, i że był błędem.

Tureckie społeczeństwo jest w tej sprawie bardzo podzielone – mieszkańcy Stambułu w zdecydowanej większości protestują. Związek Przewodników Turystycznych złożył nawet zbiorowy pozew (oby nas wszystkich za to nie zaaresztowano).

Walka trwa. Jest to jednak walka o świecki charakter państwa, opartego na konstytucji, przeciwko państwu religijnemu z prawem islamskim i siłową arabizacją (modlitwy z minaretów słyszymy w języku arabskim, w większości nieznanym przeciętnym Turkom; wcześniej brzmiały one tylko w języku tureckim).

Niełatwa historia

Skoncentrowałam się głównie na politycznym aspekcie przemianowania Hagii Sophii na meczet, ale jest też, niestety, ten religijny, który obnaża słabość chrześcijaństwa. Piszę to ze smutkiem, jako ktoś, kto kocha Kościół i się z nim utożsamia. Tutaj właśnie, w tej dużo wcześniejszej niż ta na Watykanie bazylice świata chrześcijańskiego (niepodzielonego jeszcze na wschodnie i zachodnie, bo mówimy przecież o VI wieku), gdzie formułowano nasze Credo i dogmatami stawały się nasze główne prawdy wiary, dokonała się w XI wieku schizma... Gdy przechodzi się przez główne wrota Hagii Sophii, którymi wjechał posłaniec z bullą ekskomunikacyjną, trudno o tym nie pamiętać.

Kolejne wieki pogłębiały tę ranę podziału. Znaczący był okres krucjat, zwłaszcza czwartej, kiedy nasi dzielni krzyżowcy, zmierzający w stronę Ziemi Świętej, by odbić ją z rąk niewiernych, wpierw wyrządzili okrutne szkody miastu i samej Hagii Sophii, traktując chrześcijan wschodnich jak niewiernych. Znany jest również fakt historyczny, kiedy to urażeni i uniesieni dumą wschodni chrześcijanie tego miasta wybrali panowanie „turbana”, a odrzucili podporządkowanie się „rzymskiemu paliuszowi”.

Gdy Mehmed II Zdobywca zdobył Konstantynopol i prawie natychmiast zebrał muzułmanów na piątkową modlitwę w Hagii Sophii, przez co uczynił ją meczetem, ta wspaniała katedra daleka była od świetności. Pomijał ją nawet patriarcha Konstantynopola, który na swoją siedzibę wybrał Kościół Świętych Apostołów, a nie tę zacną, sędziwą bazylikę. Zachowały się nawet smutne ryciny z tego okresu z ogródkami piwnymi wokół Świątyni Bożej Mądrości.

Dziś także chrześcijanie słabym głosem sprzeciwiają się temu, co się dzieje z Hagią Sophią. Owszem, reaguje Grecja, ale tu znów podłożem jest polityka (ustalenia z Lozanny z 1923 r.). Dużo głośniej sprzeciwiają się współcześni Turcy, walczący o świecki charakter swego państwa.

A my, chrześcijanie, wprawdzie nieco zawstydzeni, musimy przyznać, że to nie islam zabiera nam Hagię Sophię.

Dzieje świątyni

Kościół powstał między 532 a 537 r. Był wówczas największą na świecie przestrzenią wewnętrzną i jednym z pierwszych budynków, w których zastosowano w pełni wiszącą kopułę. Uważany jest za uosobienie architektury bizantyjskiej i mówi się, że zmienił historię architektury.

Świątynia została zaprojektowana przez greckich geometrów Izydora z Miletu i Antemiusza z Tralles. Obecny budynek Justyniana był trzecim kościołem o tej samej nazwie, który zajmował to miejsce – poprzedni został zniszczony podczas zamieszek Nika.

Hagia Sophia przez prawie 1000 lat pozostawała największą na świecie katedrą, aż do ukończenia katedry w Sewilli w XVI wieku. Stała się paradygmatyczną formą cerkwi dla późniejszej architektury bizantyjskiej, a jej styl architektoniczny był naśladowany w budowie osmańskich meczetów 1000 lat później.

Kościół poświęcony był Świętej Mądrości, Logosowi, drugiej Osobie Trójcy Świętej. Sophia to łacińska transliteracja greckiego słowa oznaczającego mądrość i chociaż czasami świątynia nazywana jest Sancta Sophia, Saint Sophia, nie jest związana z Zofią Męczenniczką. Była centrum prawosławnego Kościoła przez prawie 1000 lat.

W 1204 r. budynek został przekształcony przez uczestników IV wyprawy krzyżowej w katedrę rzymskokatolicką pod panowaniem Cesarstwa Łacińskiego, po czym został przywrócony wschodniemu Kościołowi prawosławnemu – po powrocie Cesarstwa Bizantyjskiego w 1261 r.

Po upadku Konstantynopola i włączeniu go do Imperium Osmańskiego w 1453 r. Hagia Sophia została przekształcona w meczet przez Mehmeda II Zdobywcę. Jej przepiękne mozaiki przedstawiające Jezusa, Jego Matkę Maryję, chrześcijańskich świętych i aniołów zostały zniszczone lub pokryte tynkiem. Dodano islamskie elementy architektoniczne, takie jak minbar (ambona), cztery minarety i mihrab – niszę wskazującą kierunek modlitwy (qibla). Od swojej początkowej konwersji aż do budowy w 1616 r. pobliskiego meczetu sułtana Ahmeda, znanego również jako Błękitny Meczet, był to główny meczet w Stambule.

Bizantyjska architektura Hagii Sophii posłużyła jako inspiracja dla wielu innych budowli sakralnych. Są to m.in.: Panagia Ekatontapiliani w Salonikach, Błękitny Meczet, meczet Şehzade, meczet Sulejmana, meczet Rüstema Paszy i kompleks Kiliç Ali Pasha w Stambule.

Katarzyna Kaner
urodzona w Brzegu.
Ukończyła studia teologiczne na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.
Zaangażowana w pracę formacyjną z młodzieżą uniwersytecką na Filipinach, w Kanadzie i na Malcie.
Przez 11 lat w krajach Dalekiego Wschodu oferowała wykłady z antropologii.
10 lat spędziła w Ziemi Świętej, pracowała z grupami w charakterze przewodnika pielgrzymek oraz angażowała się w życie lokalnych wspólnot katolików melchickich.
Aktualnie mieszka i pracuje w Turcji, gdzie wraz z mężem prowadzi jedyne rodzime biuro pielgrzymkowe specjalizujące się w turystyce biblijnej.