Rozkwit pełnego ekspresji malarstwa pasyjnego przypada na kres średniowiecza. Wizerunek Jezusa poniżonego, skatowanego przez oprawców poruszał widzów do głębi. W czasach późniejszych dzieła pasyjne zatraciły rys dramatyzmu, stając się malowidłami oddającymi w większym stopniu nastrój smutku, skłaniającymi do refleksji i modlitwy.

W okresie średniowiecza, szczególnie w obliczu szerzących się w Europie chorób, wizerunek cierpiącego na krzyżu Chrystusa stawał się dla wiernych widocznym znakiem ich współuczestnictwa w cierpieniu Chrystusa a zarazem znakiem Zbawiciela, który cierpienia i choroby wiernych wziął również na siebie. Przykładem tego rodzaju mistyki jest słynny poliptyk Matthiasa Grünewalda, dziś przechowywany w muzeum w Colmarze a kiedyś będący ołtarzem w szpitalnej kaplicy w Isenheim. Chrystus umierający na krzyżu nosi tam wszystkie rany i choroby cierpiących w szpitalu chorych.

Tematy pasyjne podejmowało w swej twórczości wielu wybitnych, europejskich artystów, z których wymienić można choćby Hansa Memlinga, Lucasa Cranacha, Matthiasa Grünewalda, Tintoretta, Pietera Paula Rubensa, El Greca, czy Albrechta Dürera. Ryciny tego ostatniego, bardzo popularne i powielane w ogromnych ilościach stawały się z kolei inspiracją dla innych artystów, którzy tworzyli przez kolejne wieki, nawet daleko na prowincji, w niewielkich kościołach, dzieła o tematyce pasyjnej.

– W Polsce można również wymieniać wielu wybitnych artystów, dla których temat Pasji Chrystusa nie był obcy. Wszyscy zapewne znamy obraz „Ecce Homo” – dzieło św. Brata Alberta, Adama Chmielowskiego, a w perspektywie diecezji kieleckiej wspomnijmy tu wizerunek Chrystusa Ukrzyżowanego, namalowany w 1755 r. przez ks. Antoniego Brygierskiego. Obraz ten znajduje się dzisiaj w prezbiterium kieleckiej katedry. Nie możemy też zapominać o Wojciechu Gersonie, który pod koniec XIX wieku namalował obraz Ukrzyżowanego do kościoła parafialnego w Bejscach – mówi historyk sztuki ks. dr Paweł Tkaczyk.

Malarskie rozpamiętywanie Męki Chrystusa stanowiło szczególną formę pobożności w przeżywaniu Wielkiego Postu. Prócz Drogi Krzyżowej i samego Ukrzyżowania w sztuce pasyjnej pojawiają się obrazy przedstawiające modlitwę Jezusa w Ogrojcu, pojmanie Jezusa, sąd nad Nim, zdjęcie z krzyża i złożenie do grobu. Najwcześniejszy znany motyw pasyjny pochodzi z pierwszej połowy IV w. i znajduje się w bazylice na Lateranie w Rzymie.

Cykle pasyjne były także tematem średniowiecznych malowideł ściennych. Wiele z tych przedstawień do naszych czasów dotrwało w postaci tylko kilku lub kilkunastu – często uszkodzonych – scen pasyjnych. W diecezji kieleckiej na szczególną uwagę zasługują przedstawienia ścienne w kościele parafialnym w Mieronicach z II poł. XIV w. i we wspomnianym już kościele w Bejscach z roku 1380. Z tego samego okresu pochodzą również malowidła w kościele Wszystkich Świętych w Szydłowie. Warto tu również zauważyć niewielkie malowidło z 1384 r. w bazylice Grobu Bożego w Miechowie oraz przedstawienie Chrystusa – Męża Boleści w jednym z pomieszczeń Domu Długosza w Wiślicy. To ostatnie powstało około roku 1470 – wylicza ks. dr P. Tkaczyk.

Krucyfiks i Chrystusowe cierpienie

Trudno jest sobie wyobrazić przestrzeń kościoła, dawnego lub współczesnego, bez krzyża lub bez sceny Ukrzyżowania, ale do szczególnych krucyfiksów naszej diecezji trzeba zaliczyć ten z Pacanowa. Jak głosi legenda, krzyż w Pacanowie został wyłowiony z Wisły. Podanie mówi, że kiedyś rzeką płynęły trzy figury Ukrzyżowanego. Jedna została wyłowiona w Mogile pod Krakowem (nadal znajduje się w tamtejszym sanktuarium), druga w Warszawie, trzecia – w Pacanowie. Cudowny krzyż ma 1,8 m wysokości i wykonany jest z drewna lipowego. Historycy sztuki szacują jego pochodzenie na XII wiek. Oblicze Pana Jezusa przedstawione jest w chwili konania: głowa zwrócona jest ku niebu, bok, ręce i nogi są przebite, ciało Ukrzyżowanego pokryte jest strugami krwi. Wokół głowy Pana Jezusa nie ma cierniowej korony, ale aureola z promieni. W kronikach parafii zapisanych jest wiele łask i przedziwnych wydarzeń, jakie miały miejsce w Pacanowie. Podobnie w Imbramowicach, gdzie nie sposób przejść obojętnie obok wizerunku Jezusa Cierpiącego w sanktuarium Męki Pańskiej.

Nieznany, obdarzony swoistym talentem XVII-wieczny autor na niewielkim płótnie (89 x 106 cm) wyraził w niezwykle ekspresyjny sposób cierpienie Zbawiciela wszystkich ludzi. Z ciemnego tła wyłania się półpostać umęczonego Chrystusa. W pełnym świetle – obnażona głowa, opleciona zwojem cierni i tors z szeroko otwartą raną. Z lewego ramienia, właściwie gdzieś z głębi obrazu opada szkarłatna szata, owijająca się wokół przebitych dłoni, a równolegle do niej układa się napis wyrażający niemą skargę: Zobacz grzeszny, com cierpiał za twe grzechów złości, z przyczyn ich otuż bok móy otwartej miłości (pisownia oryginalna). Ogrom cierpienia wyraża twarz Chrystusa.

Liczne wota zgromadzone w kościele i zapiski w kronice mające formę świadectw. To bardzo autentyczny dowód niewyczerpanego zasobu cudów i łask: osób uzdrowionych, ocalonych z wypadków, nawróconych z nałogów.

Co zwróciło uwagę autorki podczas wędrówek po diecezji? Zapewne ołtarz główny ze sceną Ukrzyżowania Chrystusa w kościele w Bodzentynie (ok. 1547 namalowany przez Piotra Włocha w Wenecji), pełna ekspresji gotycka figura Chrystusa w kościele św. Bartłomieja w Chotlu Czerwonym (I poł. XVI w., z belki tęczowej, obecnie na ścianie nawy) czy romańskie przedstawienie Chrystusa z „arma passionis” na elewacji zachodniej w kościele św. Mikołaja w Imielnie.

Słynne tryptyki pasyjne w diecezji

Długowieczną tradycję ma ceremonia odsłonięcia w Środę Popielcową pasyjnych scen ołtarza głównego w kościele w Książnicach Wielkich. To jeden z najcenniejszych zabytków sztuki średniowiecznej na terenie diecezji kieleckiej, powstały pod koniec XV w. w pracowni Wita Stwosza. Na czas Wielkiego Postu eksponowane są kwatery prezentujące Mękę, Śmierć i Zmartwychwstanie Chrystusa.

Ołtarz w Książnicach Wielkich prawdopodobnie powstał w 1491 r., na zmówienie proboszcza książnickiego Mikołaja z Koprzywnicy. Został wyrzeźbiony przez Wita Stwosza lub przez jego pomocnika, malarza i snycerza Michała z Działdowa. Jest miniaturą ołtarza z Kościoła Mariackiego w Krakowie. Poza rzeźbiarsko prezentowaną w centrum ołtarza – sceną Wniebowzięcia NMP, na poszczególnych kwaterach w formie osobnych obrazów, przypomina sceny z życia Maryi i Jezusa.

W średniowieczu wizerunek cierpiącego na krzyżu Chrystusa stawał się dla wiernych znakiem ich współuczestnictwa w cierpieniu Chrystusa.

Podziel się cytatem

Kolejny tryptyk pasyjny odnajdziemy w romańskim kościele św. Idziego w Tarczku. Namalowany został na lipowych deskach w pierwszej połowie XVI wieku.

Wg dokumentacji w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Kielcach, jest to dzieło warsztatu polskiego, szkoły krakowskiej, wzorowane na grafikach Albrechta Dürera. Powstało prawdopodobnie specjalnie dla świątyni w Tarczku, ponieważ na jednej z kwater widnieje malowidło przedstawiające jej patrona – św. Idziego.

Losy tryptyku bywały różne, był dekompletowany i przemalowywany.

Obecnie tryptyk znajduje się na wschodniej ścianie prezbiterium. Każdego roku w Środę Popielcową jest uroczyście zamykany. Przez cały Wielki Post na zamkniętych skrzydłach widoczne są cztery sceny pasyjn. W wieczorem w Wielką Sobotę przy śpiewie hymnu „Chwała na wysokości Bogu” tryptyk jest otwierany. W jego środkowej części znajduje się malowidło przedstawiające Chrystusa Zmartwychwstałego, który ukazuje się klęczącej Matce Bożej.