Kościół i niepodległość

W tym roku świętujemy 100.rocznicę odzyskania niepodległości. Zanim do tego doszło w listopadzie 1918 r., już kilkanaście miesięcy wcześniej w Warszawie spotkali się biskupi ze wszystkich trzech zaborów. Zebranie hierarchów było poświęcone tylko jednemu tematowi: Jak powinien funkcjonować Kościół w wolnej Rzeczypospolitej?

Zobowiązanie moralne

Pomysłodawcą i organizatorem spotkania biskupów, które odbyło się w marcu 1917 r., był kard. Aleksander Kakowski. Jego zaangażowanie na rzecz odzyskania suwerenności było nie do przecenienia. Świadczy o tym choćby to, że to właśnie Metropolita przekazał władzę Józefowi Piłsudskiemu, gdy Komendant przyjechał do Warszawy z Magdeburga.

Pomóż w rozwoju naszego portalu

Wspieram

Kard. Kakowski nie był jedynym duchownym wspierającym dążenia do odzyskania niepodległości. W zaborze austriackim arcybiskup lwowski obrządku ormiańskiego Józef Teodorowicz ogłosił niepodległość Polski w senacie wiedeńskim. Za ten bezprecedensowy czyn kapłan został ukarany, co też było precedensem w historii tamtejszej izby. Późniejszy biskup, ks. Stanisław Adamski, był jednym z trzech najważniejszych osób w powstałej w Poznaniu (1916 r.)

Reklama

Naczelnej Radzie Ludowej. Natomiast ks. Józef Lodzina był w prezydium Rady Naczelnej Księstwa Cieszyńskiego. Celem Rady było przejęcie władzy po rozpadzie zaboru austriackiego, a potem włączenie Śląska Cieszyńskiego w granice tworzącego się państwa polskiego. Z kolei s. Urszula Ledóchowska, założycielka Urszulanek, podczas I wojny światowej objechała niemal całą Skandynawię. Zakładała tam placówki oświatowe, ale mówiła też o prawie Polski do niepodległości.

Pełnej listy osób duchownych, działających na rzecz suwerenności Ojczyzny, nikt nigdy nie stworzył, ponieważ jest to zadanie niewykonalne. A to dlatego, że do postaci działających na niwie publicznej, społecznej, czy wydawniczej trzeba byłoby dołączyć tysiące księży, zakonników i sióstr zakonnych, którzy w swojej codziennej posłudze krzewili wiarę, ale również język ojczysty i polskie tradycje.

– Nie ma nic dziwnego w tym, że całe pokolenia duchownych polskich starały się o wolność, bo jak jej nie było, to stan moralny ich podopiecznych był zawsze kaleki – powiedział prof. Paweł Skibiński, który wygłosił pierwszy wykład podczas sympozjum na PWTW.

Zdaniem historyka z Uniwersytetu Warszawskiego, doświadczenie Kościoła było takie, że istniejące zaborcze byty polityczne na dawnych ziemiach polskich nie zapewniały rozwoju i normalności. Do konfliktów wynikających z prób rusyfikacji lub germanizacji dochodziły również spory mające swoje źródło w protestantyzmie czy prawosławiu poszczególnych zaborów.

Reklama

– Ogromna większość kleru czuła się Polakami i uważała, że uczestnictwo we wspólnocie jest ich moralnym zobowiązaniem – stwierdził prof. Skibiński i podkreślił, że również Kościół pod względem instytucjonalnym identyfikował się ze sprawą niepodległości. Naukowiec przypomniał działania kard. Kakowskiego oraz papieża Benedykta XV, który wystosował specjalne przesłanie do narodu polskiego tuż po odzyskaniu niepodległości. Właśnie w tym orędziu padają słynne słowa: Polska zawsze wierna (Polonia semper fidelis).

Libertarianie III RP

Po wybuchy II wojny światowej Polska ponownie straciła niepodległość. Państwo powstałe po 1945 r. – Polska Rzeczpospolita Ludowa – nie było bytem suwerennym, lecz silnie uzależnionym od Moskwy. Na dodatek ideologia totalnej władzy była jawnie wroga religii. Mimo tak niekorzystnych okoliczności to właśnie Kościół pozostał jedyną instytucją niezależną od komunistycznego państwa – twierdzą zgodnie historycy.

– Kościół katolicki był wyrazicielem wolności, wychowawcą narodu i elementem ciągłości niepodległego państwa – ocenił prof. Skibiński. W tym kontekście naukowiec przypomniał m.in. wypowiedzi kard. Stefana Wyszyńskiego, św. Jana Pawła II i posługę bł. ks. Jerzego Popiełuszki. Wszystkie te postacie łączy nauczanie moralne, które okazało się jednym z ważniejszych kluczy do rozmontowania komunizmu.

– Do dzisiejszego dnia nie wyciągnęliśmy wniosków z tego, że zmiana polityczna była skutkiem zmiany moralnej – powiedział Skibiński i podkreślił: – Tak w roku 1979 zapowiedział Jan Paweł II. I tak się stało.

PRL upadł w 1989 r., lecz pozostawił w spadku bagaż pełen problemów. Nie ograniczały się one tylko do biedy, niewydolnej i zacofanej gospodarki, ale dotyczył także mentalności, sposobu widzenia i oceniania świata.

Reklama

– W czasach komunistycznych nie nauczyliśmy się żyć w wolności. A przekonanie o tym, że odnieśliśmy wielki sukces, odstręczało od myślenia, co z wolnością zrobić – powiedział prof. Wojciech Roszkowski podczas sympozjum.

Tymczasem na Zachodzie dokonywała się ważna ewolucja w myśleniu o wolności. Uczestnicy życia społecznego zostali przekonani, że „jeśli mają racje nadrzędne, to muszą z nich zrezygnować dla spokoju społecznego”. Wybitny naukowiec, prof. Wojciech Roszkowski, określił ten sposób myślenia „libertarianizmem”. Ale na czym polega zagrożenie związane z tą ideologią? – Dla Kościoła na tym, że zaczęto mu przypisywać przemoc w lansowaniu swojej doktryny – wyjaśnił prof. Roszkowski i podkreślił: – Jest to zupełnie fałszywe, bo przecież doktryna chrześcijańska opiera się na wolnej woli. Nikt nikogo nie może zmuszać, aby wyznawał Dekalog.

Wypaczając rzeczywistość, doktryna została zaakceptowana w Polsce przez dużą część inteligencji. Nawet tej, która w latach 70. i 80. XX wieku zaczęła przychodzić do świątyń, bo w Kościele widziała oazę wolności. – Kościół stał się wrogiem, bo – jak mówiono – nie stanął na wysokości zadania wolności – powiedział prof. Roszkowski, przypominając opinie, jakie dominowały w mediach świeckich w latach 90.

W ocenie naukowca konsekwencje libertariańskiej wolności są wieloaspektowe. Wpływają m.in. na kształt życia publicznego, negatywne postrzeganie Kościoła. Ale też na rodzinę i tożsamość płciową, itd.

Reklama

– To jest sytuacja, w którą po 1989 r. weszliśmy zupełnie nieświadomi – ocenił prof. Roszkowski i na koniec swojego wystąpienia zaapelował: – Nie dajmy się zastraszyć pokrzykiwaniom, że głoszenie prawdy prowadzi do zniewolenia. Kościół może być tolerancyjny w sensie szanowania człowieka, ale nie może być tolerancyjny wobec zła.

Nauczanie tak. Polityka nie

Kiedy przeprowadzono pierwsze wybory po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., to w Sejmie II RP znalazło się wielu kapłanów. Taka sytuacja nie miała już miejsca po ponownym odzyskaniu niepodległości w 1989 r. Kościół ograniczył duchowieństwu możliwość angażowania się w życie polityczne. – Kapłani mają takie same prawa jak inni obywatele. Ale aktywnie polityki uprawiać nie mogą, bo kapłan musi być człowiekiem braterstwa i ojcostwa – powiedział ks. prof. Piotr Mazurkiewicz.

Polityka zawsze dzieli, a ksiądz musi być dla wszystkich – niezależnie od poglądów politycznych. – Potrzebny jest dystans i świadomość, że wszystko, o co chodzi w polityce, jest względne i doczesne – stwierdził ks. Mazurkiewicz i dodał, że jednocześnie są sprawy publiczne, które Kościół uważa za moralne, a nie polityczne. Jest to np. prawo do życia czy obrona instytucji małżeństwa. W tych sprawach Kościół zawsze będzie zabierał głos.

Reklama

O różnych zadaniach władzy państwowej i Kościoła mówili też uczestnicy debaty, która odbyła się w drugiej części konferencji. W dyskusji moderowanej przez Tomasza Królaka z KAI, udział wzięli: prof. Aniela Dylus, dominikanin o. dr Maciej Roszkowski, dr Dariusz Karłowicz i publicysta Michał Szułdrzyński. Wszyscy oni zgodzili się, że Kościół zawsze traci na sojuszu ołtarza z tronem. Paneliści byli też zgodni w tym, że w Polsce rola Kościoła katolickiego jest niezbywalna. Jednocześnie wszystkich niepokoją wyniki sondaży mówiące o zmniejszającej się liczbie Polaków uczestniczących w niedzielnych Mszach św.

Badania te pokazują, że wyzwaniem jest znalezienie odpowiedzi na pytania o obecność Kościoła w życiu współczesnych Polaków, a także o styl i zakres posługi duszpasterskiej. Ranga tych odpowiedzi jest niebagatelna, bo jak powiedział prof. Paweł Skibiński: – Albo Polska będzie współżyła z Kościołem, albo nie będzie Polską.

***

Dwa wymiary niepodległości

Ks. prof. Krzysztof Pawlina, rektor PWTW i główny organizator konferencji „Czy Polska poradzi sobie bez Kościoła?”:

– Niepodległość to dla nas, Polaków, niemal słowo święte. Odmieniamy je przez wszystkie przypadki. Zwłaszcza wtedy, gdy odczuwamy brak wolności. Ale można mówić o dwóch wymiarach niepodległości, które jak uczy historia, są ze sobą głęboko związane.

Obok niepodległości w sensie politycznym, istnieje też niepodległość ducha. Jest to wolność, do której wzywa nas Ewangelia Jezusa Chrystusa. I od stanu tej wewnętrznej wolności niejednokrotnie zależy powodzenie w staraniu się o wolność zewnętrzną i polityczną.at

Urodził się około 349 r. w Antiochii w Syrii (dzisiaj Antakya na południu Turcji), tam też podejmował posługę kapłańską przez około 11 lat, aż do 397 r., gdy został mianowany biskupem Konstantynopola. W stolicy cesarstwa pełnił posługę biskupią do czasu dwóch wygnań, które nastąpiły krótko po sobie - między 403 a 407 r. Dzisiaj ograniczymy się do spojrzenia na lata antiocheńskie Chryzostoma. W młodym wieku stracił ojca i żył z matką Antuzą, która przekazała mu niezwykłą wrażliwość ludzką oraz głęboką wiarę chrześcijańską. Odbył niższe oraz wyższe studia, uwieńczone kursami filozofii oraz retoryki. Jako mistrza miał Libaniusza, poganina, najsłynniejszego retora tego czasu. W jego szkole Jan stał się wielkim mówcą późnej starożytności greckiej. Ochrzczony w 368 r. i przygotowany do życia kościelnego przez biskupa Melecjusza, przez niego też został ustanowiony lektorem w 371 r. Ten fakt oznaczał oficjalne przystąpienie Chryzostoma do kursu eklezjalnego. Uczęszczał w latach 367-372 do swego rodzaju seminarium w Antiochii, razem z grupą młodych. Niektórzy z nich zostali później biskupami, pod kierownictwem słynnego egzegety Diodora z Tarsu, który wprowadzał Jana w egzegezę historyczno-literacką, charakterystyczną dla tradycji antiocheńskiej. Później udał się wraz z eremitami na pobliską górę Sylpio. Przebywał tam przez kolejne dwa lata, przeżyte samotnie w grocie pod przewodnictwem pewnego „starszego”. W tym okresie poświęcił się całkowicie medytacji „praw Chrystusa”, Ewangelii, a zwłaszcza Listów św. Pawła. Gdy zachorował, nie mógł się leczyć sam i musiał powrócić do wspólnoty chrześcijańskiej w Antiochii (por. Palladiusz, „Życie”, 5). Pan - wyjaśnia jego biograf - interweniował przez chorobę we właściwym momencie, aby pozwolić Janowi iść za swoim prawdziwym powołaniem. W rzeczywistości, napisze on sam, postawiony wobec alternatywy wyboru między trudnościami rządzenia Kościołem a spokojem życia monastycznego, tysiąckroć wolałby służbę duszpasterską (por. „O kapłaństwie”, 6, 7), gdyż do tego właśnie Chryzostom czuł się powołany. I tutaj nastąpił decydujący przełom w historii jego powołania: został pasterzem dusz w pełnym wymiarze! Zażyłość ze Słowem Bożym, pielęgnowana podczas lat życia eremickiego, spowodowała dojrzewanie w nim silnej konieczności przepowiadania Ewangelii, dawania innym tego, co sam otrzymał podczas lat medytacji. Ideał misyjny ukierunkował go, płonącą duszę, na troskę pasterską. Między 378 a 379 r. powrócił do miasta. Został diakonem w 381 r., zaś kapłanem - w 386 r.; stał się słynnym mówcą w kościołach swego miasta. Wygłaszał homilie przeciwko arianom, następnie homilie na wspomnienie męczenników antiocheńskich oraz na najważniejsze święta liturgiczne. Mamy tutaj do czynienia z wielkim nauczaniem wiary w Chrystusa, również w świetle Jego świętych. Rok 387 był „rokiem heroicznym” dla Jana, czasem tzw. przewracania posągów. Lud obalił posągi cesarza, na znak protestu przeciwko podwyższeniu podatków. W owych dniach Wielkiego Postu, jak i wielkiej goryczy z powodu ogromnych kar ze strony cesarza, wygłosił on 22 gorące „Homilie o posągach”, ukierunkowane na pokutę i nawrócenie. Potem przyszedł okres spokojnej pracy pasterskiej (387-397). Chryzostom należy do Ojców najbardziej twórczych: dotarło do nas jego 17 traktatów, ponad 700 autentycznych homilii, komentarze do Ewangelii Mateusza i Listów Pawłowych (Listy do Rzymian, Koryntian, Efezjan i Hebrajczyków) oraz 241 listów. Nie uprawiał teologii spekulatywnej, ale przekazywał tradycyjną i pewną naukę Kościoła w czasach sporów teologicznych, spowodowanych przede wszystkim przez arianizm, czyli zaprzeczenie boskości Chrystusa. Jest też ważnym świadkiem rozwoju dogmatycznego, osiągniętego przez Kościół w IV-V wieku. Jego teologia jest wyłącznie duszpasterska, towarzyszy jej nieustanna troska o współbrzmienie między myśleniem wyrażonym słowami a przeżyciem egzystencjalnym. Jest to przewodnia myśl wspaniałych katechez, przez które przygotowywał katechumenów na przyjęcie chrztu. Tuż przed śmiercią napisał, że wartość człowieka leży w „dokładnym poznaniu prawdziwej doktryny oraz w uczciwości życia” („List z wygnania”). Te sprawy, poznanie prawdy i uczciwość życia, muszą iść razem: poznanie musi się przekładać na życie. Każda jego mowa była zawsze ukierunkowana na rozwijanie w wierzących wysiłku umysłowego, autentycznego myślenia, celem zrozumienia i wprowadzenia w praktykę wymagań moralnych i duchowych wiary. Jan Chryzostom troszczył się, aby służyć swoimi pismami integralnemu rozwojowi osoby, w wymiarach fizycznym, intelektualnym i religijnym. Różne fazy wzrostu są porównane do licznych mórz ogromnego oceanu: „Pierwszym z tych mórz jest dzieciństwo” (Homilia 81, 5 o Ewangelii Mateusza). Rzeczywiście, „właśnie w tym pierwszym okresie objawiają się skłonności do wad albo do cnoty”. Dlatego też prawo Boże powinno być już od początku wyciśnięte na duszy, „jak na woskowej tabliczce” (Homilia 3, 1 do Ewangelii Jana): w istocie jest to wiek najważniejszy. Musimy brać pod uwagę, jak ważne jest, aby w tym pierwszym etapie życia człowiek posiadł naprawdę te wielkie ukierunkowania, które dają właściwą perspektywę życiu. Dlatego też Chryzostom zaleca: „Już od najwcześniejszego wieku uzbrajajcie dzieci bronią duchową i uczcie je czynić ręką znak krzyża na czole” (Homilia 12, 7 do Pierwszego Listu do Koryntian). Później przychodzi okres dziecięcy oraz młodość: „Po okresie niemowlęcym przychodzi morze okresu dziecięcego, gdzie wieją gwałtowne wichury (…), rośnie w nas bowiem pożądliwość…” (Homilia 81, 5 do Ewangelii Mateusza). Potem jest narzeczeństwo i małżeństwo: „Po młodości przychodzi wiek dojrzały, związany z obowiązkami rodzinnymi: jest to czas szukania współmałżonka” (tamże). Przypomina on cele małżeństwa, ubogacając je - z odniesieniem do cnoty łagodności - bogatą gamą relacji osobowych. Dobrze przygotowani małżonkowie zagradzają w ten sposób drogę rozwodowi: wszystko dzieje się z radością i można wychowywać dzieci w cnocie. Gdy rodzi się pierwsze dziecko, jest ono „jak most; tych troje staje się jednym ciałem, gdyż dziecko łączy obie części” (Homilia 12, 5 do Listu do Kolosan); tych troje stanowi „jedną rodzinę, mały Kościół” (Homilia 20, 6 do Listu do Efezjan). Przepowiadanie Chryzostoma dokonywało się zazwyczaj podczas liturgii, w „miejscu”, w którym wspólnota buduje się Słowem i Eucharystią. Tutaj zgromadzona wspólnota wyraża jeden Kościół (Homilia 8, 7 do Listu do Rzymian), to samo słowo jest skierowane w każdym miejscu do wszystkich (Homilia 24, 2 do Pierwszego Listu do Koryntian), zaś komunia Eucharystyczna staje się skutecznym znakiem jedności (Homilia 32, 7 do Ewangelii Mateusza). Jego plan duszpasterski był włączony w życie Kościoła, w którym wierni świeccy przez fakt chrztu podejmują zadania kapłańskie, królewskie i prorockie. Do wierzącego laika mówi: „Również ciebie chrzest czyni królem, kapłanem i prorokiem” (Homilia 3, 5 do Drugiego Listu do Koryntian). Stąd też rodzi się fundamentalny obowiązek misyjny, gdyż każdy w jakiejś mierze jest odpowiedzialny za zbawienie innych: „Jest to zasada naszego życia społecznego (…) żeby nie interesować się tylko sobą” (Homilia 9, 2 do Księgi Rodzaju). Wszystko dokonuje się między dwoma biegunami, wielkim Kościołem oraz „małym Kościołem” - rodziną - we wzajemnych relacjach. Jak możecie zauważyć, Drodzy Bracia i Siostry, ta lekcja Chryzostoma o autentycznej obecności chrześcijańskiej wiernych świeckich w rodzinie oraz w społeczności pozostaje również dziś jak najbardziej aktualna. Módlmy się do Pana, aby uczynił nas wrażliwymi na nauczanie tego wielkiego Nauczyciela Wiary.