Historia

Racjonał ma swój pierwowzór w naramiennikach używanych przez faraonów egipskich; potem został włączony do żydowskich symboli i używany przez arcykapłanów. Wulgata nadaje tej części szaty nazwę „rationale”, co można przetłumaczyć jako racjonalny lub rozsądny. Stąd polska nazwa - racjonał.
Nie stanowił on znaku władzy, lecz był tylko zaszczytną ozdobą. Można rozróżnić trzy typy racjonałów: zbliżony do tych używanych przez arcykapłanów oraz w kształcie litery T i Y. Każdy jest wykonany z jedwabiu, wyszywany złotymi nićmi i ozdobiony perłami i drogocennymi kamieniami. Podczas pogrzebu biskupa racjonału nie składano wraz z ciałem do grobu, przywilej ten automatycznie przechodził na następcę.
Pierwszą wzmianką o istnieniu racjonału jest prośba bp. Adalbero z Metzu (984-1005) do bp. Hilwarda z Halberstadt, aby ten pozwolił mu nosić racjonał, znak nauki i prawdy. Biskupi halberstadzcy otrzymali ten przywilej od papieża Agapita II (946-955) i prawdopodobnie mieli prawo udzielania pozwoleń na ich używanie. Nie ma, niestety, dokładnej daty otrzymania tego przywileju papieskiego dla Krakowa. W 1046 r., za bp. Aarona, stolica krakowska miała otrzymać godność arcybiskupią. Nie zdołano jednak długo utrzymać w Krakowie paliusza arcybiskupiego, więc prawdopodobnie zastąpiono go racjonałem.

Dar królowej Jadwigi

Jadwiga, przybywając z Węgier, zgodnie z ówczesną tradycją przywiozła ze sobą wiele darów. W 1384., tuż po objęciu władzy, zleciła też wykonanie nowego racjonału. Choć nie zachował się żaden akt fundacyjny, świadczą o tym dwa herby umieszczone na nim - Polski i Andegawenów Węgierskich. Z tego faktu wywnioskować można, że wówczas Jadwiga nie byłą jeszcze żoną Władysława Jagiełły. Królewska pracownia hafciarska wykonała go najprawdopodobniej jako dowód wdzięczności i uznania dla bp. Jana Radlicy, który przed objęciem biskupstwa krakowskiego zajmował się leczeniem ojca Jadwigi Ludwika Węgierskiego.
Jako pierwowzoru młoda Królowa użyła racjonału z Tuluzy, który od początku XIII wieku miał kształt opaski otaczającej ramiona z wielkim krążkiem z przodu i zwisającymi z niego dwiema wstęgami. Zapewne powodem tego było francuskie pochodzenie rodu Andegawenów, z którego się wywodziła. Cały racjonał pokryto małymi perłami, napisy zaś zostały wykonane złotymi nićmi. Na środku krążka znajduje się wyhaftowany złoty baranek z chorągwią. Wstęgi zakończone są wyżej wspomnianymi herbami Polski i Węgier. Wyhaftowane łacińskie słowa brzmią: „Doctrina, Veritas, Prudentia, Simplicitas” - „Nauka, Prawda, Roztropność, Prostota” oraz „Hedvigis regina, filia regis Lodovici” - „Jadwiga królowa, córka króla Ludwika”. Pierwsza część napisu to cnoty związane z godnością biskupią, druga zaś odnosi się ściśle do fundatorki. Zagadkę dla historyków stanowi jeszcze jedno słowo - „Terian”. Prawdopodobnie jest to skrót od łacińskiego „Temperantia” - „Powściągliwość”.

Późniejsze losy racjonału

Inwentarz katedralny z 1563 r. zawiera krótki opis racjonału. Późniejszy dopisek „reformatus est” oznacza, że został on zreperowany. Kolejny inwentarz, z 1586 r., opisuje stan jego zachowania jako dobry. Trzeci wykaz skarbca wawelskiego - z 1620 r. zawiera informacje o dwóch naprawach, za czasów kard. Radziwiłła (1591-1600) oraz bp. Tylickiego (1607-16). Wtedy to został on gruntownie przerobiony. Spisy z lat 1761 i 1791 nie podają nic na temat renowacji, dopiero w 1880 r. został on starannie odnowiony z inicjatywy ks. Ignacego Polkowskiego. Wymieniono i dodano wówczas ponad 400 pereł w miejscach uszkodzeń i ubytków, zmieniono podszewkę na adamaszkową oraz „strzępce” (określenie stosowane w inwentarzach wawelskich, a dotyczące frędzli). W czasie trwania II wojny światowej, w obawie przed kradzieżą, racjonał został schowany w pałacu biskupim i zwrócony przez kard. Sapiehę 30 lipca 1945 r. Podczas swoich wizyt w katedrze krakowskiej w 1979 r. i 1987 r. Jan Paweł II używał racjonału podczas celebracji Eucharystii, co stanowiło ewenement liturgiczny, gdyż zakładać go może tylko biskup - metropolita krakowski.

Czasy obecne

Dziś możemy podziwiać to wspaniałe arcydzieło w Muzeum Katedralnym na Wzgórzu Wawelskim. Będąc w Krakowie warto przyjrzeć się z bliska racjonałowi, który był świadkiem wielu ważnych wydarzeń w dziejach naszego narodu i katedry wawelskiej.